अर्धनारीनटेश

लेख - ६

मुंबई पासून समुद्रात काही किलोमीटर आत प्राचीन भारतीय इतिहासाचा एक मोठा ठेवा लपून बसला आहे. आज जरी आपण या जागेला एलिफंटा लेणी म्हणून ओळखत असलो तरीही याचे प्राचीन नाव घारापुरी लेण्या असे होते, यापुढे आपण या वारसा स्थळाचा उल्लेख घारापुरी या प्राचीन नावानेच करणार आहोत. एलिफंटा हे नाव पोर्तुगीजांनी तिथे असलेल्या मोठ्या दगडी हत्तींकडे  पाहून दिले असावे असे मत अनेक अभ्यासकांचे आहे. १९८७ साली घारापुरी लेणी या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट केल्या गेल्या. इथेच असलेल्या एका अत्यंत सुंदर अशा शिल्पाचा परिचय आज आपण करून घेणार आहोत. 

घारापुरी मध्ये असलेल्या लेणी ह्या मुख्यत्वे शैव म्हणजे शंकराची आराधना करणारे यांच्या आहेत त्यामुळे शंकराशी निगडित अनेक शिल्पं तिथे आपल्याला बघायला मिळतात. आकाराने खूप मोठी असणारी ही कलाकृती स्वतःच एक आशर्याची गोष्ट आहे. इंग्रज, फ्रेंच, पोर्तुगीज यांनी या जागेचा ताबा घेतला आणि या कलाकृती नष्ट करायची एक मोठी आघाडी उभी राहिली, भिंतीवरून आवाज चांगला येतो म्हणून शिल्पांवर बंदुकीच्या गोळ्या मारून इथे तोडफोड केली गेली. आज आपण तिथे गेलो तर हे सगळे पुरावे आणि नष्ट होत असणाऱ्या कलाकृती आपल्या काळजाचा ठेका चुकवतात. 

शंकराच्या सुप्रसिद्ध शिल्पंपैकी एक म्हणजेच शंकर आणि पार्वती याचे एकत्र असलेले अर्धनारीनटेश हे शिल्प. या संदर्भातल्या अनेक कथा आपल्याला पौराणिक ग्रंथांमध्ये बघायला मिळतात पण आज आपण त्यात न जाता या प्रचंड मोठ्या शिल्पाचा आवाका समजून घेणार आहोत. नेहमीच्या पद्धतीने हे शिल्पं बघायला सुरू करूयात. 

कमरेखालचा भाग हा नष्ट झालेला, नंदीच्या पाठीवर हात ठेऊन उभे असलेले शिव, नंदीच्या शेजारी कमळावर बसलेले ब्रह्मदेव आणि शेजारी हत्तीवर बसलेला पूर्व दिशेचा अधिपती इंद्र, वरच्या बाजूला अनेक देवदेवता आणि गंधर्व, मूळ शिल्पाच्या शरीराचा आर्धा भाग हा पुरुषाचा म्हणजेच शिव आणि अर्धा भाग, ज्यामध्ये स्तन स्पष्ट दिसते आहे तो स्त्रीचा म्हणजेच पार्वती, दोघांच्या डोक्यावर असणाऱ्या मुकुटात देखील फरक तुम्हाला दिसेल. बाकी हात तुटले असले तरीही पार्वतीच्या हातामध्ये आरसा दिसतो आहे आणि त्या शेजारी मनुष्यरुपी गरुडावर चक्रधर विष्णू पण कोरलेले आहेत. 

आपल्याकडे असलेल्या सांख्य तत्वज्ञानात सृष्टीच्या उत्पत्तीचे श्रेय हे पुरुष आणि प्रकृती यांना दिले आहे, त्याच अवघड तत्वज्ञानाला कलाकारांनी या सुंदर आणि सोप्या अशा रचनेमध्ये प्रमाणबद्ध केले. 

ही शिल्पं आपल्याशी संवाद साधात असतात. आपले कान, डोळे आणि मन उघडे ठेऊन तो संवाद ऐकायचा प्रयत्न करूयात. 

शिल्पं - अर्धनारीनटेश

घारापुरी लेण्या - साधारण ६ वे शतक

मुंबई

इंद्रनील सदानंद बंकापुरे

कोल्हापूर

9960936474