हरिहर

लेख - ७

भारतामध्ये प्रमुख पाच पंथ प्राचीन काळापासून आहेत. शैव - शंकर उपासक, वैष्णव - विष्णू उपासक, शाक्त - शक्ती उपासक, गाणपत्य - गणपती उपासक आणि सौर्य - सूर्य उपासक. यांची यांची अत्यंत महत्त्वाची अशी धार्मिक स्थळे भारतात आणि भारताबाहेर देखील तयार झाली. जसे उपासक वाढले तसं या पंथांमध्ये वादावादी वाढत गेली आणि याचे पर्यावसन मोठ्या युद्धांमध्ये देखील झालेले दिसते. समाजामध्ये वाढलेले हे अंतर आणि दरी कमी करण्याचे पूर्ण श्रेय जगद्गुरु आद्य शंकराचार्य यांना जाते. कठोर साधना आणि असामान्य बुद्धिमत्ता यांच्या जोरावर त्यांनी अनेक गोष्टी साध्य केल्या. त्यातलीच एक म्हणजे संयुक्त मूर्ती - वेगवेगळ्या धार्मिक संकल्पना एकत्र करून तयार केले शिल्पं.

दक्षिणेकडील चालुक्य राजांचे एक महत्त्वाचे ठिकाण म्हणजे ऐहोळे, मंदिर स्थापत्यकलेमध्ये झालेले प्रयोग, शिल्पं आणि टेकडीवर असलेल्या मेगुती नावाच्या मंदिरात असलेला महत्त्वाचा शिलालेख यासाठी हे एहोळे प्रसिद्ध आहे. इथेच असलेल्या दुर्गा (या नावाचा संबंध देवीशी नसून दुर्ग या शब्दाचा झालेला अपभ्रंश आहे) मंदिरात हे शिल्प बघायला मिळते.

डावीकडून उजवीकडे बघताना गण (शंकराच्या सेवक वृंदांपैकी एक) दिसतो, वरचे सर्व हात तुटलेले, अप्सरा, उजवीकडच्या हातामध्ये चक्र, एक हात खाली असलेल्या पार्वतीच्या गालाला लावताना, समोर पकडलेला शंख दिसतो आहे. शंकर आणि विष्णू यांचे एकत्र रूप असलेला हा हरिहर आहे. डोक्यावर असलेल्या मुकुटाकडे नीट लक्ष देऊन बघितले तर लक्षात येईल की मुकुटाचा अर्धा भाग हा शंकराच्या जटा मुकुटाचा आहे आणि अर्धा भाग विष्णूच्या किरीट मुकुटाचा.

शिल्प आपण जेवढ्या बारकाईने बघू तेवढ्या जास्त गोष्टी आपल्याला कळत जातात. शंकर आणि विष्णू भक्तांच्या भांडणातून आद्य शंकराचार्यांनी काढलेला मार्ग हा कलेच्या रूपातून इथे अभ्यासता येतो. अशा संयुक्त मूर्तींची अजून अनेक उदाहरणे आहेत. ती आपण यथावकाश बघणाराच आहोत. आपली कला ही आपली ओळख आहे, आणि कलेमध्ये दिसणारी सर्वांना सामावून घ्यायची वृत्ती हे आपल्या संस्कृतीचे वैशिष्ट्य!

शिल्प - हरिहर
दुर्गा मंदिर, ऐहोळे, कर्नाटक
६-७ वे शतक

इंद्रनील सदानंद बंकापुरे
कोल्हापूर
9960936474